Historia Kanału Augustowskiego

Myśl stworzenia połączenia wodnego Wisły z Niemnem zrodziła się u schyłku niepodległej Rzeczypospolitej (czasy stanisławowskie) w związku z pruskimi restrykcjami gospodarczy- mi, zamykającymi handlowi polskiemu dostęp do Bałtyku. Gdy w latach dwudziestych XIX w. sytuacja się powtórzyła i doszło do wojny celnej polsko i rosyjsko – pruskiej, minister skarbu Królestwa Polskiego – Franciszek Ksawery Drucki – Lubecki, wystąpił w lipcu 1822 roku z inicjatywą zbudowania wielkiej, okrężnej arterii wodnej, omijającej pruskie terytoria, łączącej centrum Kongresówki z portami łotewskimi, czyli Narew z Niemnem i Windawą (obecnie Vendspils).

Po zastosowaniu przez gabinet berliński 10 kwietnia 1823r. represaliów (nadmiernie wysokich stawek celnych za tranzyt polskich płodów rolnych), skierowano na wododział Wisły i Niemna dwie ekipy badawcze, mające sprawdzić realność koncepcji i ewentualnie przygotować projekty: polską działającą pod kierownictwem podpułkownika kwatermistrza generalnego Ignacego Prądzyńskiego (który od 1809 roku studiował w Szkole Aplikacyjnej Artylerii i Inżynierii, a po jej ukończeniu został inżynierem wojskowym) oraz rosyjską dowodzoną przez podpułkownika Karola I. Reesego. Obie misje, niezależnie od siebie, wykonały w trudnych warunkach terenowych odpowiednie pomiary niwelacyjno – geodezyjne wybranych połączeń, a z początkiem roku 1824 opracowały wstępne projekty trasy.

Na podstawie przedłożonych projektów, w końcu maja 1824 roku car Aleksander I podjął decyzję o rozpoczęciu realizacji i powierzeniu jej stronie polskiej. Obie koncepcje zweryfikowała komisja generałów: Maurycego Haukego, Pierre’a Dominiue’a Bazeine’a i Jana Ch. Malletskiego de Grandville’a, a jej ustalenia 27 lipca 1824 roku zatwierdziła Rada Administracyjna Królestwa. Stały się one osnową projektu technicznego, przygotowanego przez Prądzyńskie- go jeszcze we wrześniu 1824 roku, zatwierdzonego przez cara 15 lutego 1825 roku.

Już w ostatnich dniach lipca 1824 roku podjęto regulację Biebrzy i Netty. Do poło- wy 1825 roku przygotowano bazę inwestycji, a więc cegielnie, hutę i odlewnię żeliwa, warsztaty kowalskie, ślusarskie i stolarskie, opracowano technologię i wdrożono produkcję sztucznego wapna hydraulicznego systemem Vicata, a od sezonu budowlanego 1825 roku podjęto wznoszenie śluz. Kanał Augustowski był kolebką polskiego przemysłu cementowego i bitumicznego. Przy budowie Kanału Augustowskiego zastosowano po raz pierwszy w Polsce, a może i w Europie, prefabrykaty betonowe.

Do 1831 roku budową zajmowały się struktury wojskowe, podległe dyrektorowi Korpusu Inżynierów – generałowi Malletskiemu. Do 1830 roku wykonano prace objęte pierwotnym kosztorysem. W międzyczasie dokonano korekt, a mianowicie zmiany lokalizacji śluz na oddziale Hańczy, wprowadzenia przekopu Kurkul oraz poprawy spławności Netty przez wytyczenie tzw. Kanału Nowego (lateralnego). Po 1833 roku wybudowano kanały odprowadzające nadmiar wód Netty (Bystry) i Czarnej Hańczy (Szlamicy) oraz uzupełniono system o śluzę Tartak i zmieniono parametry śluzy Kudrynki. Wszelkie prace budowlane zostały zakończone w 1839 roku. Uwzględniając przerwę w okresie powstania listopadowego oraz konieczność odbudowy zniszczeń wywołanych walkami, tempo budowy kanału uznać należy za rekordowe.

Inwestycję finansowano z nadwyżek budżetowych skarbu, a potem z pożyczek Banku Polskiego. Koszt kanału przekroczył czternaście milionów ówczesnych złotych polskich. Z jego budową związała się cała plejada najlepszych w tym czasie inżynierów polskich. Warto tu, poza generałem Prądzyńskim, wymienić także generała Wojciecha Chrzanowskiego (kartografa, szefa sztabu armii powstańczej i piemonckiej), podpułkowników Jana Pawła Lelewela i Augusta Szultza. Kanał Augustowski, przeznaczony do odegrania istotnej roli gospodarczej, stracił swą rangę po upadku powstania listopadowego. Pozostał trasą lokalną, ożywiającą zaniedbaną północno-wschodnią część Kongresówki oraz ziemie litewsko-białoruskie. Posłużył przede wszystkim do spławu drewna. Podrzędne znaczenie kanału wykluczało większe modernizacje, dzięki czemu kanał zachował się do naszych czasów w mało zmienionej formie.

Na linię wodną Kanału Augustowskie- go składają się: 45 km sztucznych przekopów, 35 km uregulowanych koryt rzecznych, 22 km jezior. Generał Ignacy Prądzyński zaprojektował 11 śluz, po wojnie w 1831 r. dobudowano jeszcze 7 śluz po to, by spowolnić bieg wody i ułatwić nawigację. Razem wykonano 18 śluz, z czego 14 w granicach Polski. Śluzy miały piękny wystrój architektoniczny w barwach narodowych. Komory wykładano czerwoną cegłą, zwieńczenia komór były białe. Każda śluza przy przecinających ją drogach miała most zwodzony, obok budowano stylowy domek strażnika wodnego. Na każdej śluzie znajduje się wmurowana w ścianę kamienna tablica z datą i nazwiskiem kierownika budowy. Wiele z tych tablic ocalało i dziś jeszcze można je odczytać

Śluzy Kanału Augustowskiego budowali

(treści oryginalnych napisów z tablic):

Śluza Niemnowo – miała dwie tablice metalowe, które zaginęły.
Śluza Dąbrówka – „Budował kapitan kwatermistrz Arnold w 1829 r.”
Śluza Wołkuszek – „Budował porucznik inżenierów Korczakowski w 1829 r.”
Śluza Kurzyniec – „Budował fundament por. inż. K. Jodko, ukończył podp. inż. E. Wielhor- ski 1829 r.”
Śluza Kudrynki – „Budowali porucznicy inżenierów Bieliński i Horain – 1829 r.”
Śluza Tartak – „Budował inż. S. Szafer 1837- 1838 (cywilny).”
Śluza Sosnówek – „Budował por. inżenierów Jodko 1828”
Śluza Mikaszówka – „Budował por. inż. Korczakowski 1828”
Śluza Perkuć – „Budował por. Kwatermistrzostwa Generalnego Piędzicki 1827-1828”
Śluza Paniewo – „Budował por. inżenierów Horian 1826-1827”
Śluza Gorczyca – tablicy nie ma (por. inż. Szultz)
Śluza Swoboda – „Budował kpt. inż. Lelewel 1827”
Śluza Przewięź– „Budował porucznik inżenierów Szultz – 1827”
Śluza Augustów – dziś nie istniejąca, zbudowana na nowo po II wojnie światowej, po drugiej stronie mostu
Śluza Białobrzegi – „Budował porucznik inżenierów Korczakowski – 1825”
Śluza Borki – „Budował porucznik inżenierów Korczakowski – 1835-1836”
Śluza Sosnowo – „Budował porucznik inżenierów Korczakowski 1835-1836”
Śluza Dębowo– „Budował porucznik inżenierów Przyrembel 1826-1827”

Dzięki działaniu śluz i upustów linia wodna pokonuje różnicę poziomów 54,04 m (od stanowiska szczytowego do Biebrzy – 14,81 m i do Niemna – 39,23 m). Zapotrzebowanie na wodę zaspokaja znajdujące się nad punktem szczytowym jezioro Serwy. Pomimo stałej eksploatacji schemat funkcjonowania systemu, przebieg trasy i podział na stanowiska śluzowe, lokalizacja i zasadnicza konstrukcja budowali piętrzących (śluzy i upusty), a nawet profile przekopów, nie uległy większym zmianom od momentu ich pobudowania. Urządzenia działają według systemów inżynierskich z XIX wieku. Nadal można podziwiać pracę operatorów śluz, którzy – jak przed półtorawieczem – ręcznymi lewarami podnoszą zastawki, otwierając luki we wrotach, którymi woda wypełnia komorę aż do zrównania poziomu z wyżej położonym zbiornikiem, po czym rozwierają ciężkie wierzeje drewniane, pchając ramionami długie dyszle.

Utrzymywana jest stała spławność Kanału Augustowskiego na terenie Polski. Rodzi to powszechnie podziw dla twórców obiektu, którzy w zakresie budownictwa wodnego należeli do dyletantów i dopiero w trakcie robót nabierali doświadczenia. A tak generał Ignacy Prądzyński pisał w swoich pamiętnikach: „wyjechałem więc w augustowskie zabrawszy ze sobą brykę książek, z których dopiero w drodze uczyłem się sztuki zakładania kanałów, prostowania rzek. (..) Dzieło to uważam za moje arcydzieło przez wgląd na moje niedostateczne usposobienie do robót tego rodzaju”.

W latach 1950-1960 nasiliły się tendencje władz politycznych i administratorów kanału, by jego urządzenia zmodernizować i w peł- ni dostosować do wymagań współczesnych środków transportowych. W wyniku akcji rozpoczętej memoriałem Towarzystwa Miłośników Ziemi Augustowskiej w październiku 1968 roku, otoczono opieką konserwatora zabytków środkową część Kanału Augustowskiego, wraz ze wszystkimi budowlami, także naziemnymi oraz strefą krajobrazu chronionego w pasie do trzystu metrów od brzegów. Utworzenie w ten sposób jednolitego kompleksu zabytkowego było wówczas posunięciem rewolucyjnym na skalę Europy Wschodniej.

W 1979 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków w Suwałkach rozszerzył zakres ochrony na cały bieg kanału i powiększył strefę ochronną krajobrazu do tysiąca metrów w terenie otwartym. Od ukończenia budowy Kanału Augustowskiego minęło już ponad 150 lat, a nadal zachwyca on swoją pomysłowością techniczną i jest dowodem uzdolnień naukowo – technicznych Polaków. Jest także unikatem w Europie.

O Kanale Augustowskim możemy dowiedzieć się w Muzeum Ziemi Augustowskiej, które mieści się w drewnianym dworku z 1826 roku w Augustowie przy ulicy 29-go Listopada 5a.